માતૃભાષા : જીવાડશો તો જીવશો ..!!!
‘ મને ફાંકડું અંગ્રેજી ન આવડવાનો અફસોસ નથી પણ મને કડકડાટ ગુજરાતી આવડવાનો ગર્વ છે ‘ આવું વીર કવિ નર્મદે કહેલું . આજે ભલે અંગ્રેજી આવડવું ગર્વની નિશાની ગણાતી હોય તો પણ ગુજરાતી કડકડાટ બોલી કે લખી શકતા લોકો પણ કાઇ લઘુમતીમાં તો નથી જ આવ્યા અને આ જ તો માતૃભાષાની મહતા છે . મારી ને તમારી માતૃભાષા ગુજરાતી છે અને તમે આ વાંચતાં હશો એના એક દિવસ પછી એટલે કે ૨૧ મી ફેબ્રુઆરી ને સોમવારે ‘ વિશ્વ માતૃભાષા દિવસ ‘ ની વ્યાપક ઉજવણી થઈ રહી હશે , પણ આ ઉજવણીની આંખો આંજી દેતી રોશનીમાં હૈયામાં અંધકાર પ્રસરાવી દેતો એક પ્રશ્ન છે જેનો જવાબ મને ને તમને જાણવો અને આપવો જરૂરી છે અને એ પ્રશ્ન છે કે “ શું આપણે આપણી માતૃભાષા ભૂલતા જઈએ છીએ ?” . હું માનું છું ત્યાં સુધી ‘ વિશ્વ માતૃભાષા દિવસ’ ની ઉજવણીના કેન્દ્રસ્થાને પણ આ જ વિચાર .. આ જ સવાલ રહેવાનો . અને આ સવાલ ખાલી ગુજરાતી માટે નથી જ પણ વિશ્વમાં એવી ઘણી બધી ભાષાઓ છે કે જેના લુપ્ત થવાનો કે જેના ભુલાઈ જવાનો ખતરો ઘણા ભાષાવિદોથી લઈને સામાન્ય લોકોને પણ લાગી રહ્યો છે .
‘ ગુજરાતી મા છે અને અંગ્રેજી માસી , માસી ક્યારેય મા નું સ્થાન લઈ શકે નહીં ‘ આવા તુલનાત્મક વાક્યોથી ઉપર ઊઠીને મારે ને તમારે ખરેખર ગુજરાતીને જીવતી રાખવાની છે અને આ કામ કોઈ એકનું નહીં પણ સહિયારું છે . વાત અંગ્રેજી કે બીજી ભાષાના આક્રમણની કરવા કરતાં માતૃભાષાને કેમ હજુ વધુ ને વધુ મજબૂત , વધુ ને વધુ સશક્ત અને વધુ ને વધુ લોકભોગ્ય બનાવી શકાય એની કરવી જરૂરી છે . વિશ્વમાં અનેકો ભાષાઓ બોલાય છે અને આગળ લખ્યું એમ અનેકો ભાષા લુપ્ત થવાના આરે પણ છે એવામાં આપણા માટે તો ખુશીના સમાચાર અને ગર્વની વાત એ છે કે ૨૦૧૯ ની એક ગણતરી મુજબ વિશ્વમાં બોલાતી ભાષાઓની ટોપ ટેન ભાષાઓમાં ચોથા નંબરે હિન્દી , પાંચમા નંબરે બંગાળી અને નવમા નંબરે પંજાબી અને દસમા નંબરે મરાઠી ભાષા છે . અને હા બહુ અંગ્રેજી અંગ્રેજી કરતાં લોકોને જત જણાવવાનું કે આ ટોપ ટેનમાં અંગ્રેજી ત્રીજા સ્થાને છે !!! કદાચ એવું લાગે કે અંગ્રેજી વિશ્વમાં સૌથી વધુ બોલાતી ભાષા છે તો પ્લીઝ નોટ કે ચાઇનીઝ અને સ્પેનિશ પછી અંગેજીનો નંબર આવે અને એક બીજી વાત પણ નોંધી લો કે વિશ્વના મોટાભાગના લોકો માટે અંગ્રેજી એ સેકન્ડ લેંગ્વેજ છે મતલબ કે મૂળ ભાષા પછીની શીખેલી ભાષા અંગ્રેજી છે અને આ મૂળ ભાષા એ જ તો માતૃભાષા ..!!!
‘ અંગ્રેજી સારું છે પણ ગુજરાતી મારુ છે ‘ ગુજરાતીના બચાવ માટે કે એને મહાન બનાવી દેવામાં બીજી કોઈ ભાષાને ( ખાસ કરીને અંગ્રેજી ને ) નીચી બતાવવાનો કોઈ ઇરાદો નથી કેમ કે માનો કે ના માનો પણ અંગ્રેજી ગ્લોબલ લેંગ્વેજ છે એની ના છે જ નહીં અને અંગ્રેજી આવડવું પણ જરૂરી છે જ પણ કહેવાનું એટલું જ છે કે માતૃભાષાના ભોગે આમ ના થવું જોઈએ . વર્ષ ૨૦૧૧ની એક ગણતરી મુજબ ભારતમાં બોલાતી ભાષાઓમાં ગુજરાતી સાતમા ક્રમે છે અને વૈશ્વિક ભાષાઓની વાત કરીએ તો એમાં ગુજરાતી ૨૪ મા નંબરે છે અને ગજરાતી બોલનારનો આંકડો લગભગ આઠ કરોડની આસપાસ છે . આ વાત છે બોલાતી પ્રથમ ભાષાની . આ આંકડાઓ પરથી તો એવું લાગે છે કે વી ધ ગુંજરાતીઓએ ‘ ગુજરાતી નામશેષ થઈ જશે ‘ એવી ચિંતા કરવાની બહુ જરૂર નથી પણ હા જો ચિંતા જ કરવાની હોય તો એ વાતની કરવી જોઈએ કે ગુજરાતીને હજુ વધુ ને વધુ આગળ કેવી રીતે લઈ જવાય ? ગુજરાતીને વધુ લોકપ્રિય કઈ રીતે કરી શકાય ? જેમ બીજી ભાષાઓમાં થઈ રહ્યું છે એમ જ ગુજરાતી પર અંગ્રેજી શિક્ષણનો પ્રભાવ વધતો જાય છે અને આ અંગ્રેજી શિક્ષણના પ્રતાપે ગુજરાતીમાં વાતો કરતા પાંચ સગાઓ કે લોકો વચ્ચે મો વકાસીને ઉભા રહેતા તમે કે તમારા બાળકને જોવું ના હોય તો એટલીસ્ટ અંગ્રેજી શિક્ષણની સાથે સાથે એ ગુજરાતી બોલે- વાંચે – સમજે કે લખી શકે એટલું તો થઇ શકે ને …? એમાં કયા કાઇ તકલીફ પડવાની છે ? અને આમ પણ વિશ્વમાં ઘણા બધા લોકો માતૃભાષા સીવાય બીજી શીખેલી ભાષા તરીકે અંગ્રેજી શીખતા હોય છે તો અહી જરા ઉલટાવીને બીજી ભાષા તરીકે માતૃભાષા બોલે તો ગુજરાતી રાખી / શીખી શકાય જ ને ..!!!
કોઈપણ ભાષા એના બોલનારને લીધે ફુલેફાલે છે અને ભાષા જાય તો સંસ્કૃતિ જાય એવું કહેવાય છે પણ ગુજરાતી ભાષા એ માત્ર માતૃભાષા ના રહેતા એક સંસ્કૃતિ છે અને ગુજરાતી સંસ્કૃતિ એમ કાઇ નામશેષ થવાની છે નહીં એ હકીકત છે પણ સાથે સાથે એ વાત પણ અગત્યની છે કે પેઢી દર પેઢી ગુજરાતીને એક હાથથી બીજા હાથોમાં હેન્ડઓવર કરતાં રહેવી પડશે અને એના માટે જરૂરી રહેશે કે રોજબરોજના કામોમાં ગુજરાતીનો ઉપયોગ વધે . શાળામાં કે અભ્યાસમાં ભલે ગુજરાતી સિવાયની ભાષાનું કદાચ પ્રભુત્વ રહે પણ ઘરમાં તો ગુજરાતી ભાષાનું જ રાજ ચાલતું રહેવું પડે . એ માટે દિલમાં ગુજારાતીને જીવતી રાખવી પડશે જ . ધંધા કે નોકરીમાં અંગ્રેજીનો ઉપયોગ બરાબર છે પણ વ્યવહારમાં – બોલચાલમાં – ઘરમાં – સમાજમાં ગુજરાતી ભુલાવું ના જોઈએ . ‘ ટ્વિંકલ ટ્વિંકલ લિટલ સ્ટાર ‘ સ્કૂલ માટે રાખી મૂકવાનું પણ ઘર માટે તો ‘ એક બિલાડી જાડી એણે પહેરી સાડી ‘ જ બરાબર છે . ગુજરાતી ભાષાનું મહત્વ વાંચવાથી કે લખવાથી નહીં પરંતું બોલવાથી વધ્યુ છે. નો ડાઉટ ગુજરાતીમાં શ્રેષ્ઠ સાહિત્ય સર્જાયું છે પણ ઈન્ટરનેટના જમાનામાં વાંચવું કોઈને ભલે ગૌણ થઈ ગયું હોય એમ લાગતું હોય પણ હકીકત એ છે કે ગુજરાતીમાં લખાતા , છપાતા અને વહેચાતાં પુસ્તકોની સંખ્યા દિનપ્રતિદિન વધતી જાય છે અને આ એટલા માટે થાય છે કેમકે ગુજરાતી વંચાય તો છે જ બસ એને પેઢી દર પેઢી વધુ વાંચતુ – બોલતું અને લખતું કરવાનું છે .
આમ જુઓ તો એક ભાષાને બીજી ભાષા સાથે ક્યારેય કોઈ દુશ્મનાવટ નથી હોતી એનું કારણ છે કે દરેક ભાષાનો પોતાનો આગવો ઇતિહાસ , અંદાજ, મિજાજ અને એક લહેકો હોય છે. માણસ જ્યારે બોલતાં શીખે ત્યારે તે માત્ર ભાષા જ નથી શીખતો એ અંદાજ, એ મિજાજ અને એ લહેકો પણ શીખે છે. ગુજરાતી ભુલાતી જાય છે એવી વાતોમાં એટલે બહુ દમ લાગતો નથી કેમકે ગુજરાતીમાં પ્રકાશિત થતાં પુસ્તકોની સંખ્યા , ભાષાના મેળાવડામાં યુવાનોની વધતી સંખ્યા , ઓનલાઈન સાઇટો પરથી કે પબ્લિશર પાસેથી વેચતા પુસ્તકોની સંખ્યા આ બધુ વધતું જાય છે . ઈન્ટરનેટ અને અંગેજીના કહેવાતા આક્રમણ વચ્ચે પણ સોશિયલ સાઇટો પર વધુ ને વધુ લોકો ગુજરાતીમાં પોતાની વાત કહી રહ્યા છે . નવા જમાનાની સાથે ચાલતી નવી પેઢી ગુજરાતીને પણ સાથે લઈને ચાલી રહી છે એનો અંદાજ સફળ ગુજરાતી ફિલ્મો , વેબ સિરિઝો , પુસ્તકો , કાવ્યો અને સોશિયલ સાઇટો પરથી મળી રહે છે . ગુજરાતી ગીતો હજુયે સદાબહાર છે અને એવું જ કાવ્યો માટે પણ કહી શકાય . ગુજરાતી ભાષા એમ ક્યાંય નાબૂદ થવાની છે નહીં , એટલીસ્ટ નજીકના વર્ષોમાં તો નહીં જ . હા એને વધુ ઊંચે લઈ જવાની જરૂર છે અને એને માટે વધુ ને વધુ ગુજરાતી વંચાય , લખાય ,બોલાય અને ખાસ તો આ બધુ કોઈ જાતની શરમ રાખ્યા વગર ગર્વથી થાય એવા વાતાવરણ તરફ મારે ને તમારે બધાએ જવું પડશે. કોઈપણ ભાષા રાતોરાત નથી ભુસાતી પણ જો એને જાળવનારાઓને સહકાર ના મળે , આવનારી પેઢીને માતૃભાષાના મહત્વ વિષે જ્ઞાન ના મળે અને ખાસ તો માતૃભાષા માટે દિલમાં ગર્વ અને સન્માન ના આવે તો પછી ભાષાને કોઈ બચાવી ના શકે . સીધી વાત છે કે આપણે માતૃભાષાને જીવાડીશું તો માતૃભાષા આપણને જીવાડશે ..!!!!!
- અજય ઉપાધ્યાય ( ગાંધીનગર સમાચાર – કૉલમ ” રઝળપાટ ” ૨૦ ફેબ ૨૦૨૨ )